Баулы

Шәһәр Татарстан Республикасының көньяк-көнчыгыш чигендә, Ык елгасының сул кушылдыгы Баулы елгасы буенда, Ульяновск – Уфа тимер юлының Бөгелмә станциясеннән 35 км көньяк-көнчыгыштарак урнашкан. Баулы аша Казан – Оренбург автомобиль юлы уза.

Казаннан 369 км ераклыкта.

1920 елга кадәр Самара губернасының Бөгелмә өязе Баулы үзәге волостена керә. 1920 елдан ТАССРның Бөгелмә кантонында.

1930 елның 10 августыннан – Баулы районы үзәге, 1950 елның 11 гыйнварыннан – шәһәр тибындагы поселок, 1963 елның 1 февраленнән – Бөгелмә шәһәр советы хакимияте карамагына бирелә, 1965 елның 12 гыйнварыннан – яңадан район үзәге, 1997 елның 18 сентябреннән – шәһәр.

Шәһәргә XVII йөзнең уртасында нигез салына. Беренче тапкыр 1764 елгы “Уфа провинциясенең фетнәдә катнашкан рус булмаган халкы турында” исәпкә алу мәгълүматларында Мансурово – Баулы исеме белән билгеле.

Торак пунктның барлыкка килү вакыты турында берничә фараз бар: беренче фикер буенча, Баулы елгасындагы беренче торулык 1626 елда барлыкка килә. Тарихчы Т.Кәримов исә Баулы 1658 елда нигезләнә дип исбатлый, беренче яшәүчеләр Алексей патшадан башкорт катлавына кертүче һәм тарханлык хокукы бирүче ярлык ала. “Баулылар” китабы (1989 елда) авторлары А.Вәлиев белән Х.Гобәйдуллин авыл 1650 һәм 1750 еллар арасында нигезләнә дип саный.

XVIII – XIX йөзләрдә халкы йомышлы татарлар, асаба башкортлар, дәүләт крәстияннәре катлавына керә. Бу чорда халкының төп шөгыле – игенчелек, терлекчелек, тимерчелек, мич чыгару, итек тегү, чабата үрү, киез итек басу, читкә китеп эшләү, умартачылык, атлар сату. Башкорт катлавы вәкилләре Оренбург саклау линиясе крепостьларында хәрби хезмәт үтәләр.

1889 елгы мәгълүматларга караганда Баулыда волость идарәсе урнаша, мәчет, 4 су тегермәне эшли.

XX йөз башында Баулыда алпавыт Ждановның спирт заводы, тимерче алачыгы, 3 кибет, 19 тегермән һәм ярма яргыч, сарык тиресе эшкәртү йорты, 4 су тегермәне, 2 мәчет була. Баулы янында кирпеч заводы һәм М.А.Бутлеровның утары урнашкан.

Шәһәр сәнәгате күбесенчә нефть тармагы белән бәйле. Биредә:

• “Татнефть” гавами акционерлык җәмгыятенең “Баулынефть” нефтьгаз чыгару идарәсе,
• “Татнефть АЗСцентр” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьнең Баулы филиалы,
• “ТатнефтьКабель” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять,
• “Алойл” ябык акционерлык җәмгыяте,
• “Лениногорскнефтьстрой” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятнең Баулы 10 номерлы участогы,
• “АлойлРемсервис” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять,
• “Татспецтранспорт Баулы УТТ” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьнең идарәче компаниясе,
• “Газпром трансгаз Казан” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять,
• Баулы районы газ хезмәтеннән файдалану,
• “Татнефтегазпереработка” идарәсенең Баулы газ цехы,
• Богырыслан нефть үткәргече идарәсе филиалы Баулы линияле җитештерү диспетчерлык станциясе,
• “Ремстрой – энергосервис” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьнең Лениногорск ремонтлаутөзәтү цехының Баулы участогы,
• “МехсервисНПО”, “Спецпромпрогресс”, “Татстроймонтаж”, “Гарантсервис”, “Ак-Строй”, Төзелеш компаниясе “АРТ”, “Стройка Плюс”, “Дельфин”, “Стройсервис”, “АДС”, “Тэко”, “Гэра+”, “Спецстрой”, Күппрофильле компания “Омега”, “Энергосервис”, “ЗСМ”, “Новый Век”, “Биктерра”, “Орион” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьләр урнашкан.

Авыл хуҗалыгы өлкәсендә эшләүче “Баулы машина-трактор станциясе” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять, “Игенче” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять предприятиеләре эшли.

Шәһәрдә 7 урта уку йортлары бар:

• 1 номерлы урта мәктәп ( дүртьеллык мәктәп буларак 1928 елда ачыла, 1933 елда җидееллык, 1936 елда – урта мәктәп итеп үзгәртелә; 2004 елдан мәктәп каршысында төбәк тарихын өйрәнү музее, 2015 елдан Р.Ә.Мостафин исемендәге әдәби музей эшли);
• аерым фәннәрне тирәнтен өйрәнүле 2 номерлы урта мәктәп (1953 елда ачыла);
• 3 номерлы урта мәктәп (1957 елда ачыла, 1961 елда мәктәпкә Ю.А.Гагарин исеме бирелә);
• 6 номерлы урта мәктәп (1958 елда сигезьеллык 7 номерлы интернатмәктәп буларак ачыла, 1986 елда урта мәктәп итеп үзгәртелә, 1971 елдан М.Җәлил әдәби музее эшли, җитәкчесе – С.А.Гобәйдуллина);
• 4 номерлы гимназия (1994 елда ачыла);
• 5 номерлы урта мәктәп (1995 елда ачыла);
• 7 номерлы урта мәктәп (2006 елда ачыла, 2009 елдан “Җир Хартиясе” экологиятөбәк тарихын өйрәнү музее, җитәкчесе – Г.В.Миңнуллина).

Һөнәри белем бирү өлкәсендә Баулы аграр көллияте эшли (1965 елда Биектауның 14 номерлы Авыл хуҗалыгы училищесы Баулыга күчерелә, 1967 елдан 14 номерлы Авыл урта һөнәри техник училищесы, 1984 елдан 82 номерлы урта һөнәри техник училищесы, 1997 елдан 82 номерлы һөнәри лицей, 2009 елдан хәзерге исемдә).

Мәктәпкәчә белем бирү өлкәсендә 9 балалар бакчасы эшли: 1 номерлы (1957 елдан), 2 номерлы (1978 елдан), 4 номерлы (1968 елдан), 5 номерлы (2011 елдан), 7 номерлы (2015 елдан), 8 номерлы (1979 елдан), 9 номерлы (1972 елдан), 10 номерлы (2005 елдан), 12 номерлы (1987 елдан).

Өстәмә белем бирү өлкәсендә:

• Укучылар йорты (1956 елда Пионерлар йорты буларак ачыла, 1996 елдан хәзерге исемдә),
• Балалар сәнгать мәктәбе (музыка мәктәбе буларак 1954 елда ачыла, 1976 елда яңа бина төзелә, 1995 елдан хәзерге исемдә),
• 1 номерлы Балаларяшүсмерләр спорт мәктәбе (1984 елдан),
• 2 номерлы Балаларяшүсмерләр спорт мәктәбе (1996 елдан),
• 3 номерлы комплекслы Балаларяшүсмерләр спорт мәктәбе (2007 елдан),
• “Нефтьче” балаларяшүсмерләр спорт мәктәбе,
• Мәктәпара уку комбинаты (1977 елдан),
• “СемьЯ” балалар һәм яшүсмерләр өчен социаль йорт (1998 елдан),
• “Ватан” яшьләр үзәге бар.

Үз эченә ябык бассейн һәм боз сараен алган “Девон” спорт-сәламәтләндерү комплексы эшли.

Сәламәтләндерү өлкәсендә район хастаханәсе һәм сырхауханәсе; мәдәният өлкәсендә – район Мәдәният йорты (1952 елдан, 1961 елдан хәзерге бинада), М.Җәлил исемендәге Мәдәният йорты (1961 елдан), 4 китапханә эшли.

Төбәк тарихын өйрәнү музее 1990 елда ачыла. Ике катлы бинада урнаша, экспозиция мәйданы 420 кв.м, фонд 5641 саклау берәмлеген тәшкил итә. Экспозициядә төбәк тарихын өйрәнү, төбәк табигате, сынлы сәнгать, Баулы нефть чыганагын үзләштерү тарихы, Бөек Ватан сугышына караган материаллар урын алган.

Шәһәрдә төрле клуб берләшмәләре эшли:

• театр (1930 елдан, 1994 елдан – халык театры, оештыручысы – Н.Аппакаев),
• “Калинушка” (1974 елдан, 1984 елдан – халык ансамбле, оештыручысы – Р.А.Вәлиев), “Зифа каен” (1974 елдан, 1984 елдан – халык ансамбле, оештыручысы – Р.Р.Латыйпов), “Чишмә” (1987 елдан, 1992 елдан – халык ансамбле, оештыручысы – Р.А.Вәлиев) вокаль ансамбльләре,
• “Нур” балаларяшүсмерләр театр студиясе (1974 елдан, 1991 елдан – халык театры, оештыручысы – Н.Ф.Йосыпов),
• ветераннар хоры (1987 елдан, 1990 елдан – халык хоры, оештыручысы – Л.Г.Лазерева),
• “Тальян” гармунчылар инструменталь ансамбле (1990 елдан, 2002 елдан – халык ансамбле, оештыручысы – З.Шәймәрдәнов),
• тынлы оркестр (1978 елдан, оештыручысы – В.А.Калашников),
• “Апрель” балалар хореография студиясе (2000 елдан, оештыручысы – М.Н.Савельева),
• “Асылъяр” вокаль ансамбле (2009 елдан, оештыручысы – Ф.Г.Әйдәголов),
• “Шатлык” балалар хореография коллективы (2015 елдан, оештыручысы – А.И.Нуретдинова).

2007 елда Баулыда Изге Серафим Саровский чиркәве, 1996 елда – “Гали” мәчете, 2005 елда – “Өмет” мәчете ачыла, Вера Евангельскаяның христианнар “Воскресенье” миссиясе оешмасы эшли.

Шәһәрдә һәм тирә-якта төзекләндерелгән чишмәләр: “Ак чишмә”, “Әбләзи”, “Тәкыя тау”, “Рәхимә чишмәсе”, “Гомер чишмәсе” бар.

Баулыда тарихи-мәдәни мирас истәлекләре саклана:

• ветеринария дәвалау йорты (1920 еллар, бер катлы бина һәм аерым торучы флигель, рационалистик юнәлештәге эклектика стилендәге гражданлык архитектура истәлеге);
• 1 номерлы мәктәп бинасы (1927 ел, рационалистик юнәлештәге эклектика стилендәге гражданлык архитектура истәлеге);
• “Туймазынефть” нефтьгаз чыгару идарәсенең Баулы трестындагы беренче бораулау вышкасы конструкциясе (аңа язулы мемориаль такта куелган: “Скважина №1 – Татарстанда девон катламындагы нефтьне беренче ачучы. 1946 елның 17 сентябрендә бораулана һәм файдалануга тапшырыла. Эшкәртелә башлаганнан бирле 839 472 тонна нефть чыгарыла”);
• шагыйрь С.Х.Батыршинның (1896–1970) каберенә барельефе белән 1986 елда һәйкәл куела (рәссамы – Б.М.Гарипов).

1985 елда Җиңү мәйданында Бөек Ватан сугышында һәлак булучыларга мемориаль комплекс төзелә (алар хөрмәтенә Мәңгелек ут), Баулы һәм Ютазы районнарында туган Советлар Союзы Геройларының бюстлары бар.

2015 елда шагыйрь Фәнис Яруллинга һәйкәл куела (авторы – Р.Шәрифуллин).

2016 елда Баулы чыганагының беренче нефть скважинасына монумент ачыла.

А.Н.Авраменко (1951 елда туган) – ТРның атказанган нефтьчесе, ТРның Дәүләт бүләге лауреаты;

И.Р.Гафуров (1961 елда туган) – икътисад фәннәре докторы, профессор, ТРның Фәннәр академиясе академигы, Казан федераль университеты ректоры (2010 елдан);

И.И.Гыйниатуллин (1944 елда туган) – медицина фәннәре докторы;

З.Н.Зыякаев (1954 елда туган) – РФнең атказанган нефть һәм газ сәнәгате хезмәткәре, ТРның Дәүләт бүләге лауреаты;

Т.М.Латыйфуллин (1958 елда туган) – балет артисты, педагог, балетмейстр, ТРның халык артисты;

Р.Ә.Мостафин (1931 – 2011) – язучы, ТАССРның атказанган мәдәният хезмәткәре, ТРның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты;

А.Ә.Насыйбуллин (1957 елда туган) – медицина фәннәре кандидаты, ТРның атказанган экологы;

Ә.З.Түрәй (1906 – 1938) – шагыйрь, әдәбият белгече, әдәби тәнкыйтьче, филология фәннәре кандидаты;

А.Н.Шакиров (1955 елда туган) – геология-минерология фәннәре докторы, ТРның атказанган геологы.

1795 елда – 168 ир заты;
1859 елда – 853,
1897 елда – 1524,
1920 елда – 2047,
1926 елда – 1825,
1938 елда – 1855,
1949 елда – 3640,
1970 елда – 14100,
1979 елда – 14600,
1989 елда – 20000,
2002 елда – 22900,
2010 елда – 22100,
2015 елда – 22114 кеше (татарлар – 64,3%, руслар – 23,6%, чуашлар – 5,1%).