Сәнгать белеме

Сәнгать белеменең Татарстанда формалашуы Казан университеты галимнәренең эшчәнлеге белән бәйле. Сәнгать белеме гуманитар белемнәрнең бербөтен системасында мөһим элемент булып санала һәм университет галимнәре М.В.Л.Сторль, В.М.Перевощиков, И.Е.Срезневский лекцияләре һәм хезмәтләрендә, Туган телне сөючеләр җәмгыяте эшчәнлегендә әһәмиятле урын алып тора. Сәнгать теориясе һәм тарихы буенча беренче Казан басмалары арасында Казан университетының рәсем дәресе укытучысы, нәкышь академигы А.Н.Ракович, рәссам-педагог Р.А.Ступин китаплары бар.

Казандагы сынлы сәнгатьнең һәм Казан рәссамнары иҗатының торышы турында беренче күзәтү Н.К.Баженовка карый.

XIX йөзнең 2 нче яртысында тарих-филология факультеты составында нәфис сәнгать теориясе һәм тарихы кафедрасы төзелгәч (Устав буенча 1863 елда оештырыла, 1886 елда ачыла, 1918 елда бетерелә), Казан университеты Россиядә сәнгать белеме үсешенең үзәгенә әверелә.

Кафедраның эшчәнлеге фәнни хезмәтләренең төп юнәлешләре эстетика тарихы һәм теориясе, борынгы Греция һәм Рим тарихы белеме, Византия тарихы белеме, башлангыч христиан сәнгате, Яңарыш чоры (Ренессанс) сәнгатенә багышланган күренекле галимнәр А.Н.Смирнов, Д.И.Нагуевский, В.К.Мальмберг, Д.В.Айналов, А.М.Миронов исемнәре белән бәйле. Үзләренең фәнни хезмәтләрендә В.К.Мальмберг һәм Д.В.Айналов заманны узып фикер йөртәләр һәм Европада танылалар. Алар, университетларга хас тематик курсларны яңа махсус курслар белән киңәйтә төшеп, сәнгать белеме фәннәренең бай эчтәлекле өлешен күпкә яңарталар, шулай ук җирле борынгы ядкәрләр һәм сәнгать истәлекләрен өйрәнүгә нигез салалар, Казан университетының нәфис сәнгать һәм борынгы истәлекләр музее тупланмасын тулыландыруга булышлык итәләр.

Кафедра Казан нәфис сәнгать сөючеләр җәмгыяте, Пушкин әдәбият һәм сәнгать җәмгыяте, Казан сынлы сәнгать мәктәбе эшчәнлекләрендә катализатор ролен уйный, музей белеменең теоретик нигезләре үсешенә, җирле сәнгать истәлекләрен өйрәнүгә, сәнгать педагогикасы һәм гүзәллек тәрбиясе, сәнгать тәнкыйте нигезләре барлыкка килүгә ярдәм итәләр. Б.П.Денике, П.М.Дульский, П.А.Радимов һ.б. шушы уку йортында белем ала.

XIX йөз ахырында — XX йөз башында сәнгать белеме үсеше Б.П.Денике, П.М.Дульский, П.Е.Корнилов, А.Ф.Мантель, А.М.Миронов, В.П.Соколов хезмәтләрендә тарихи үткәнгә кагылышлы тикшеренүләр өстенлек итүе белән үзенчәлекле (XVIII–XIX йөзләрдәге Казан губернасы сәнгате). Л.О.Сиклер тарафыннан Шәһәр музееның (хәзерге ТР Милли музее) картиналар галереясы тупланмасы системага салына һәм аның каталогы төзелә. Христиан дине йолаларын һәм борынгы рус сәнгатен өйрәнүгә Казан епархиясенең Тарих-археология җәмгыяте һәм Казан руханилар академиясе профессорлары П.Е.Заринский, Е.А.Малов, И.М.Покровский, К.В.Харлампович һ.б. лаеклы өлеш кертәләр.

Сәнгать белеменә кагылышлы мәкаләләр, сәнгать күргәзмәләренә багышланган рецензияләр «Камско-Волжская речь», «Волжский вестник», «Казанский телеграф», «Вечерняя почта» һ.б. газеталарда, «Известия общества археологии, истории и этнографии Казанского университета», «Учёные записки Казанского университета», «Жизнь», «Волжские дали», «Волжское утро» журналларында даими басылып килә. Казан сәнгать тарихчылары язмалары шулай ук үзәк журналлар «Аполлон», «Старые годы», «Среди коллекционеров» битләрендә дөнья күрә. А.Ф.Мантельнең наширлек һәм сәнгать-тәнкыйть эшчәнлегендә үзәк урынны заманча сәнгать һәм яңа агымнар мәсьәләләре: импрессионизм, символизм, футуризм алып тора. А.Ф.Мантельнең сәнгать юнәлешендәге «На рассвете» нәшрияты (1912 елда ачыла) «На рассвете», «Зилант», «Неофутуризм» әдәбият-сәнгать альманахлары һәм монографияләр (мәсәлән, Н.К.Рерихка, Д.И.Митрохинга багышланган) бастырып чыгара.

XIX йөздә татар һөнәрчелек сәнгате һәм наширлек өлкәсендә «Зәргәрчелек һәм агач эше һөнәрләре турында» брошюрасы һәм затлы металлдан эшләнгән әйберләр эшкәрткәндә кулланылган электролиз ярдәмендә никельләү технологиясе буенча «Сәнаигъ галвания» («Гальваника сәнгате», 1900) уку ярдәмлеге авторы К.Насыйри тикшеренүләре мәгълүм була. Ул Татар китабын бастыруга кагылышлы мәкаләләр авторы да. Әлеге язмаларында К.Насыйри бизәлеш сәнгатенә зур игътибар бирә («1883 елга татар календаре»). XX йөз башы татар вакытлы матбугатында татарлар арасында сынлы сәнгатьтә Европа формаларын үстерү кирәклеге, шулай ук каллиграфия һәм тулаем мөселман сәнгате эстетикасы турында язмалар еш дөнья күрә (Г.Тукай, Г.Камал, Г.Ибраһимов, Ф.Әмирхан, Һ.Атласи һ.б.). 1915 елда Казанда чыгучы «Аң» журналына кушымта сыйфатында беренче тапкыр Европа классиклары әсәрләре белән «Сынлы сәнгать альбомы» дөнья күрә (Г.Ибраһимовның кереш мәкаләсе).

XX йөзнең 1 нче яртысы, сынлы сәнгать, музей белеме, эстетик тәрбия, сәнгать тәнкыйтенең теоретик базасы буларак, сәнгать белеменең интенсив формалашу чоры була. Сәнгать белеме проблемалары яңа учреждениеләр: Татарстан Мәгариф халык комиссариатында Борынгы әйберләр һәм сәнгать истәлекләрен саклау бүлеге, Татарстан Мәгариф халык комиссариатының Академия үзәге, Татарларны өйрәнү белеме фәнни җәмгыяте, Татар мәдәнияте йорты, Татарстан икътисад фәнни-тикшеренү институтының сәнгать кабинеты, ТАССР Үзәк музееның сәнгать бүлеге, Казан архитектура-сәнгать остаханәләре, Шәрекъ академиясе һ.б. эшчәнлегендә гамәли тормышка ашырыла.

П.М.Дульский, П.Е.Корнилов, А.М.Миронов, Б.П.Денике, К.И.Сотонин, шулай ук татар сәнгате белгечләре М.З.Кәримов, С.М.Ишморатова хезмәтләре Мәскәү, Ленинград, Казан шәһәрләрендәге хәзерге рәссамнар иҗаты (күргәзмәләре ТАССР Үзәк музеенда үткәрелә), татар халык сәнгате һәм хаттатчылык, сәнгать һөнәрчелегенең традицион төрләре, шулай ук Казан, Болгар, Зөя, Алабугадагы архитектура-сәнгать истәлекләре кергән тематик тикшеренүләренең киңәюе белән характерлана.

Татарларның сәнгать мирасын (Урта гасырлар мәдәнияте, традицион бизәлеш һәм гамәли сәнгатен, архитектурасын, каллиграфиясен һ.б.) сәнгать белгечләре (П.М.Дульский, Е.П.Корнилов, Б.П.Денике), тарихчылар, археологлар һәм этнографлар (Б.Ф.Адлер, Е.Э.Адольф, Гали Рәхим, Ф.В.Баллод, А.С.Башкиров, Н.И.Воробьёв, Н.Ф.Высоцкий, А.А.Девишев, Н.Ф.Калинин, В.Ф.Смолин) тарафыннан планлы рәвештә өйрәнү 1920 елларның 2 нче яртысыннан соң гына башлана.

Сәнгать тәнкыйте — төрле сәнгать юнәлешләренең кискен бәхәсле көрәше (ТатАХРР, ТатЛЕФ, Сулф), ә 1930 еллар уртасыннан социалистик реализм теориясе кысаларында тоташ идеологияләштерү белән характерлана. Сәнгать белеменә караган язмалар республиканың вакытлы басмаларында: «Казанский музейный вестник», «Казанский библиофил», «Листок литературы и искусства» («Известия ТатЦИК» кушымтасы), «Записки Тетюшского музея» һ.б.да дөнья күрә. Басма эшчәнлек, шул исәптән А.В.Луначарский исемендәге полиграфия мәктәбе (ТАССР Үзәк музееның сәнгать күргәзмәләре каталоглары), Казан архитектура-сәнгать остаханәләре (мәкаләләр җыентыгы үткәндәге һәм хәзерге заман осталары И.И.Шишкин, Н.И.Фешин, К.К.Чеботарёв, А.Г.Платунова, Ф.П.Гаврилов һ.б.ның иҗатына багышланган монографик тикшеренүләр) тарафыннан да тормышка ашырыла. Ләкин 1930–40 елларда сәнгать белеме фикере тагын да ныграк идеологияләштерелә.

1940–1950 еллар ахырында рәссам П.Т.Сперанскийның «Татар халык орнаменты» (П.М.Дульскийның кереш мәкаләсе), Мәскәү сәнгать белгече Н.В.Черкасованың «Совет Татарстаны сынлы сәнгате» (1957) альбомнары, С.М.Ишморатова һәм А.Мирлинның ТАССР Дәүләт музее сәнгать тупланмасының беренче каталогы (1956), шулай ук «Совет әдәбияты» журналында С.Ш.Ишморатова, Б.И.Урманче һ.б.ның шул заман рәссамнарының иҗатларын яктырткан мәкаләләре басылып чыга. 1960 еллар башыннан Казанда җирле проф. кадрлардан: ТАССР Сынлы сәнгать музее хезмәткәрләреннән (Я.Х.Вайсфельд, Д.К.Вәлиева, Г.А.Могильникова, А.И.Новицкий, Н.З.Саттарова, А.Б.Файнберг һ.б.), Казан сәнгать училищесе һәм гуманитар профильле югары уку йортлары укытучыларыннан (Л.Я.Елькович, А.Д.Сысоев һ.б.) сәнгать белеме мәктәбе формалаша башлый. Аларның эшчәнлеге, башлыча, республиканың совет чоры сынлы сәнгатен, Казан губернасы сәнгатен өйрәнү һәм пропагандалау белән бәйле. Л.Я.Ельковичның «Чаян» журналының сатирик графикасына, рәссамнарына, сынлы сәнгатькә («Художники Татарии», Л., 1965) багышланган күргәзмә каталоглары, альбомнары, А.Б.Файнбергның алга таба рәссамнар иҗаты, станлы нәкышь, графика һәм скульптура үсеше, Рәссамнар берлеге эшчәнлеге турында, шул исәптән «Искусство», «Художник» үзәк басмаларында басылган мәкаләләрдән, «Татарстан рәссамнары» (Л., 1983) монографиясендә гомумиләштерелгән хезмәтләре, Г.А.Могильникованың «Сынлы сәнгать музее экспозициясе буенча күрсәткеч»е (1970) һ.б. басыла.

1968 елда СССР ФА Казан филиалының Тел, әдәбият һәм тарих институтында татар сынлы һәм бизәлеш сәнгатенең тарихы һәм теориясе белән планлы рәвештә шөгыльләнүче сәнгать белеме бүлеге оештырыла. Анда бүлек оешуның беренче көннәреннән татар сәнгать белеменә нигез салучыларның берсе — Идел буенда беренче сәнгать белеме докторы Ф.Х.Вәлиев эшли башлый. Аның хезмәтләре (7 китабы басыла) — татар халык орнаменты, архитектурасы һәм гамәли-бизәлеш сәнгате, Урта Идел буеның урта гасырлар сәнгатенең тарихы һәм теориясе өлкәсендә фундаменталь тикшеренүләр. Ф.Х.Вәлиев, фәнни һәм туплау эшчәнлеге белән актив шөгыльләнү нәтиҗәсендә бергә халык нәфис кәсепчелеген яңадан торгызуга, сувенирлар җитештерүгә булышлык итә, ТАССР Дәүләт сынлы сәнгать музеенда татар гамәли-бизәлеш сәнгатенең музей тупланмаларына нигез сала.

1970 еллардан башлап, республика рәссамнары иҗатында күзәтелгән социалистик реализмның идея агымы объекты буларак, сынлы сәнгать Мәскәү сәнгать белгече С.М.Червоннаяның максатчан өйрәнү өлкәсенә әйләнә («Искусство Советской Татарии», М., 1978). Ул — Казанда басылган бер исемдәге ике биографик белешмә («Художники Советской Татарии», 1975 һәм 1984), борынгы заманнардан республиканың сәнгать тарихына һәм, башлыча, Казан галимнәренең тикшеренүләрен гомумиләштергән хезмәт авторы («Искусство Татарии», М., 1987). 1980 еллар башыннан сәнгать белеме үсеше җирле фәннәр академиясе, музей эшләре һәм сәнгать тәнкыйте кысаларында тормышка аша.

Беренче коллектив хезмәтләр (фәнни мәкаләләр җыентыклары) барлыкка килә, музей хезмәткәрләренең конференцияләре оештырыла, күргәзмә эшчәнлеге киң җәелдерелә, җирле («Казан утлары», «Татарстан», «Идел» һ.б.) һәм үзәк («Художник», «Искусство», «Декоративное искусство») басмаларда пропагандалана.

Сәнгать белеме өлкәсендә махсуслашу тикшеренүләр тематикасын баета, Татарстан сәнгате тарихын һәм теориясен өйрәнү даими тирәнәя бара: монументаль-гамәли сәнгать (Г.Ф.Вәлиева-Сөләйманова), X–XII йөзләрдәге Идел буе болгарлары сәнгате (Д.К.Вәлиева), XIX йөздә —XX йөзнең 1 нче чирегендә Урта Идел буенда сәнгать тормышы тарихы (Е.П.Ключевская), чигү һәм күн каю сәнгате буенча китаплар (Ф.Ф.Гулова), Татарстан рәссамнары Х.Г.Якупов, Л.Г.Фәттахов, Б.И.Урманче турында китаплар һәм альбомнар, «Совет Татарстаны сәнгате. Халык рәссамнары» буклетлар җыентыгы басыла, ТР Дәүләт сынлы сәнгать музееның күргәзмәләр каталоглары, сәнгать тупланмалары басмалары дөнья күрә (А.И.Новицкий, В.Н.Разумейченко, Р.Г.Шаһиева, В.А.Цой, Е.П.Ключевская һ.б.). 1990 елларның 2 нче яртысыннан сәнгать белеме, академик сәнгать буларак, ТР ФАнең Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, Тарих институты, Татар энциклопедиясе институты кысаларында үсә. Татарстан сәнгатен өйрәнү методологиясе проблемалары киңәя һәм тирәнәя, тикшеренүләр комплекслы төс ала, сәнгать белеме тарих, этнография, археология, социология, семиотика һ.б. фәннәр берләшкән урында тормышка ашырыла. Татарстанның гамәли сәнгате (Г.Ф.Вәлиева-Сөләйманова), татар шәмаилләре сәнгате (Р.И.Шәмсутов), республиканың яңа сәнәгать шәһәрләрендә сынлы сәнгатьне үстерү (Р.Р.Солтанова), Алтын Урда чоры Идел болгарлары сәнгате (Д.К.Вәлиева) һ.б. буенча гомумиләштерелгән хезмәтләр барлыкка килә.

Сынлы сәнгатьтәге тикшеренүләр С.б. кысаларыннан чыга, эстетика һәм философия (Б.М.Галиев, К.Т.Гыйззәтов, Й.Г.Нигъмәтуллина, Е.В.Синцов һ.б.), этнография (М.К.Завьялова, Р.Г.Мөхәммәдова, С.В.Суслова, Ф.Ш.Сафина һ.б.) хезмәтләренә кушылалар, гуманитар профильле югары уку йортларында укыту программаларының бер өлешенә әйләнәләр. Казан мәдәният һәм сәнгать университеты, Казан педагогия университеты, Казан университеты, Казан сәнгать училищесе һ.б. хәзерге вакытта ярдәмче тармак рәвешендә сәнгать тарихы һәм теориясе өлкәсендә мәгариф үзәкләре булып торалар (республикадагы югары уку йортларында сәнгать тарихы һәм теориясе укытылмый). Дизайн тарихы һәм теориясе мәсьәләләре Казан архитектура төзелеш академиясенең дизайн кафедрасында тикшерелә. «Сәнгать-фән-техника» фәнара өлкәләрдә яңа аудио-, видеотехнологияләрне өйрәнү белән «Прометей» тәҗрибә-эстетика Фәнни-тикшеренү институты шөгыльләнә.

Сынлы һәм бизәлеш сәнгатен пропагандалауда музейлар һәм күргәзмәләр эшчәнлеге күпкә киңәя (к. Музейлар). Яшел Үзән шәһәрендә, Яңа Чишмә районының Зирекле авылында халык иҗаты һәм көнкүреш музейлары, Б.Урманче, И.Зарипов, Х.Якупов, З.Басыйров һ.б.ның музейлары оештырыла. «Казан Кремле» Дәүләт тарих-архитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгында сәнгать әсәрләренең зур күргәзмә мәйданчыкларына әверелгән «Эрмитаж-Казан» үзәге» (2005), «Хәзинә» милли сәнгать галереясы (2005), «Манеж» күргәзмә залы (2009), Ислам мәдәнияте тарихы музее (2006) эшли башлый. 2013тә Казанда «Смена» заманча мәдәният үзәгендә Хәзерге заман сәнгать галереясы (хосусый) ачыла; 2016да ТР Дәүләт сынлы сәнгать музее каршында Рус музееның мәдәният-күргәзмә үзәге оештырыла. Сәнгать белеме өлкәсендә югары хәзерлекле яңа яшь кадрлар (фән кандидатлары) әзерләнә (О.Л.Улемнова, Г.Р.Фәйзрахманова, Л.Донина, Г.Тулузакова һ.б.). Республиканың сәнгать тормышы, заманча иҗат процессы һәм сынлы сәнгать үсеше «Казан», «Татарстан», «Идел», «Сөембикә» һ.б. журналлар кебек вакытлы матбугат басмалары сәхифәләрендә яктыртыла.

ТР Рәссамнар берлеге составында республиканың әйдәп баручы сәнгать белгечләрен берләштергән тәнкыйть секциясе эшли.

Сәнгать белеме өлкәсендәге тикшеренүләрне координацияләү 1992–2009 елларда ТР ФА каршында оештырылган Сәнгать белеме һәм эстетика фәнни советы кысаларында тормышка ашырыла (2009 елга кадәр рәисе — Б.М.Галиев).

Ключевская Е.П. Из истории искусствоведения в Татарстане // Татарстан. 1996. № 10;

Кто есть кто в науке об искусстве (Республика Татарстан): Справ. К., 1998.

Авторлар — Г.Ф.Вәлиева-Сөләйманова, Е.П.Ключевская