Турай

Авыл1664 елдан билгеле (версияләрнең берсе буенча, авылга 1516–1517 елларда нигез салынган, 2017 елда авыл үзенең 500 еллык юбилеен билгеләп үтә).

XVIII йөздә − XIX йөзнең беренче яртысында авыл халкы асаба башкортлар һәм типтәрләр катлауларына бүленә. Бу чорда халкының төп шөгыле – игенчелек һәм терлекчелек, чыпта сугу кәсепчелеге таралган була.

1831 елда авылда мәдрәсә ачыла (беренче мөдәрисе – Хөббихуҗа Габидуллин). XX йөз башында авылда мәчет, мәдрәсә, 1913 елдан земство мәктәбе эшли.

Бу чордла авыл җәмәгатенең имана җире 2687 дисәтинә тәшкил итә.

1920 елга кадәр авыл Вятка губернасының Алабуга өязе Салагыш волостена керә. 1920 елдан ТАССРның – Минзәлә, 1921 елдан – Алабуга, 1928 елдан Чаллы кантонында. 1930 елның 10 августыннан – Бондюг, 1931 елның 20 гыйнварыннан – Алабуга, 1935 елның 10 февраленнән – Бондюг, 1963 елның 1 февраленнән – Алабуга, 1985 елның 15 августыннан Менделеевск районында.

Хәзер Турай авыл җирлеге үзәге.

1929 елда авылда “Кызыл май” колхозы оештырыла (беренче рәисе – Г.Җиһаншин). 1958 елдан авыл Ленин исемендәге (Татар Әхтиялы авылы), 1963 елдан – Ильич исемендәге (колхоз идарәсе Турай авылында) колхозлар составында. 1997 елда “Алга” авыл хуҗалыгы җитештерү коопративына керә, 2002 елдан − “Турай” крәстиян фермер хуҗалыгы.

Авыл территориясендә “Нигъмәтҗанов А.Н.” крәстиян фермер хуҗалыгы эшли (кырчылык, сөт терлекчелеге). 1962−1993 елларда авылда кирпеч заводы була.

Халкы күбесенчә Алабуга, Чаллы предприятиеләрендә, “Шифалы су – Ижминводы” санаториендә эшли.

1920 елда авылда башлангыч мәктәп ачыла (земство мәктәбе бинасында, 1929 елдан мәчет бинасында урнаша), 1935 елдан – җидееллык, 1962 елдан – сигезьеллык,1986 елдан урта мәктәп (бинасы 1996 елдп төзелә). Мәктәп каршында 1997 елда төбәкне өйрәнү музее оештырыла (нигез салучылар – В.Р.Нургалиева, В.С.Гибаева).

Шулай ук авылда мәдәният йорты (1930 елда клуб буларак ачыла), фельдшер-акушерлык пункты (1930 елдан, 2015 елда күпфункцияле үзәктә урнаша), китапханә, балалар бакчасы (1960 еллардан, 1997 елдан мәктәп бинасында), “Әхмәт-Зиннур” мәчете (2008 елдан).

Чишмәләр: “Арык чишмә”, Илназ чишмәсе”, “Ат чишмәсе” бар.

Авыл янында археология истәлеге –бизәнү җыелмалары һәм костюм, корал һәм ат җигү әйберләре белән күмелгән сугышчыларның Турай курганлы каберлеге табылган (IV йөз ахыры − V йөзнең беренче яртысына карый. 1950−1960 елларда В.Ф.Генинг тарафыннан тикшерелә). Каберлектә зур күләмдә тимердән эшләнгән кораллар, шул исәптән, 3 көбә күлмәк, 2 шлем, 10 кылыч, 5 сугыш балтасы, 10 соңге, 8 хәнҗәр табыла. Бу предметлар комплексында шулай ук алтын һәм көмеш белән бизәлгән әйберләр, ат авызлыклары, бронза һәм көмеш тагылмалы каеш һәм башкалар бар. Мәрхүмнәрнең этномәдәни асылы билгесез (кораллардагы − шлемдагы, кылыч сабындагы бизәкләрдә сарматларның борынгы әйберләре белән охшашлык сиземләнә).

Курганнар янында йола һәм әйберләр нисбәтендә фин-угор кабиләләреннән калган Кама буе Мазунино культурасы истәлекләренә охшаш грунт каберләре урнашкан.

И.М.Вәлиев (1944 елда туган) – физик, техник фәннәр докторы, профессор, ТАССРның атказанган фән һәм техника эшлеклесе;

Р.С.Газизов (1894−1981) – тел белгече, мәктәпләр өчен уку ярдәмлекләре авторы, Гражданнар һәм Бөек Ватан сугышларында катнаша;

Ф.Х.Зиннәтуллин (1959 елда туган) – контр-адмирал, Тын океан флоты командующие урынбасары (2011 елга кадәр);

С.Г.Исмәгыйлева (1932−2020) – педагогика фәннәре кандидаты, РСФСР Халык мәгарифе отличнигы, ТАССРның атказанган мәктәп укытучысы;

М.Х.Макашев (1913−1980) – электротехник, СССР Дәүләт бүләге лауреаты, Бөек Ватан сугышында катнаша;

Р.Һ.Макашева (1917−2002) – үсемлекләр генетикасы белгече, селекционер, авыл хуҗалыгы фәннәре докторы, Хезмәт Кызыл Байрагы ордены кавалеры; М.Н.Фәттахов (1937 елда туган) − ТРның атказанган артисты, С.Өметбаев исемендәге премия лауреаты.

1841 елда – 4599 ир заты;
1859 елда – 843,
1887 елда – 1227,
1905 елда – 1445,
1920 елда – 1655,
1926 елда – 1576,
1938 елда – 1186,
1949 елда – 757,
1958 елда – 743,
1970 елда – 675,
1979 елда – 607,
1989 елда – 550,
2002 елда – 518,
2010 елда – 434,
2017 елда – 445 кеше (татарлар – 90%, руслар – 10%).