Халык санын исәпкә алу

Хәзерге Татарстан территориясендә иң элгәреге халык санын исәпләүләр Алтын Урда чорына (1250 еллар, Бәркә ханның идарә итүе) карый.

XV йөздән ясак түләүче халык турындагы мәгълүматлар писцовый кенәгәләрдә туплана. Император Пётр I чорында халык санын исәпләүләр даими рәвештә үткәрелә. 1719–1860 елларда, шул исәптән Казан губернасы территориясендә, барлыгы 10 «ревизия» уздырыла. Халык санын исәпкә алу программасы халыкның җенес, яшь, никахта булу-булмау, яшәү урыны, дин, ана теле, укый-яза белү дәрәҗәсе, шөгыльләр буенча бүленеше турында мәгълүматлар алуны күздә тота. Халык санын исәпкә алу татарлар арасында чираттагы ирексезләп христианлаштыру омтылышы буларак кабул ителә. Казан губернасында аңа каршы 200 дән артык татар авылы күтәрелеп чыга (к. Татарларның XIX йөздәге баш күтәрүе).

Чираттагы, Бөтенроссия халык санын исәпкә алу совет хакимияте заманында — 1920 елда уздырыла; анда демографик һәм авыл хуҗалыгы программасы бергә башкарыла һәм кыскача тәртиптә сәнәгать предприятиеләре исәпкә алына. 1926 елгы Бөтенсоюз халык санын исәпкә алу киң программа буенча, халык турында гына түгел, шәһәрләрдәге корылмалар хакындагы мәгълүматларны да теркәп үткәрелә. Аның алдыннан аңлату эшләре алып барыла (җәмәгатьчелек фикерен әзерләү, халык алдында лекцияләр уку, сынау өчен исәпкә алу һ.б.). Исәпкә алуның нәтиҗәләре югары ышанычлылык дәрәҗәсе һәм басылган мәгълүматларның тулылыгы белән аерылып тора. Моннан тыш 1920 елларда шәһәрләр, партия, профсоюз оешмалары буенча исәпкә алулар уздырыла. Алга таба халык санын исәпкә алулар 1937 елда (аның мәгълүматлары игълан ителми), 1939, 1959, 1970, 1979 һәм 1989 елларда, РФ дә 2002 елда һәм 2010 елда үткәрелә.

Автор — Н.А.Фёдорова