Ильминский алфавиты

Библиянең аерым китаплары һ.б. дини әдәбиятның Н.И.Ильминский һәм В.Т.Тимофеев эшләгән тәрҗемәләрен бастыру барышында XIX йөзнең 2 нче яртысында (1862 елдан башлап) төзелә.

Башта татар текстларын рус алфавиты хәрефләре белән бастыру күздә тотыла, ләкин уку процессын оештыру һәм миссионерлык әдәбиятын тарату тәҗрибәсе татар телендәге авазларны бирү өчен өстәмә хәрефләр кирәклеген күрсәтә. Алар акрынлап кертеләләр. Керәшен-татар мәктәпләре өчен әлифбаларда (1862) бер хәреф өстәлә, Гайсә, Сирах улы Китабының икенче басмасында (1866), барлык өстәмә хәрефләр дә кулланыла. Алфавит һәм язу нормалары 1874 елда төзелгән әлифбада тулысынча рәсмиләштерелә, ул 11 тапкыр яңадан бастырыла һәм 1917 елга кадәр миссионерлык, борадәрлек, земство, чиркәү-приход мәктәпләрендә керәшен татарлар өчен бердәнбер әлифба була. Рус алфавитындагы хәрефләргә бары 4 яңа хәреф өстәлә; «в», «ц», «ф», «щ», «ъ» хәрефләре, шулай ук 1918 елда гамәлдән чыгарылган «i», «ө» хәрефләре бары тик рус сүзләрендә генә кулланыла.

Алфавит дәүләт инстанцияләре тарафыннан расланмый, китаплар «керәшен-татар шивәсендә рус хәрефләре белән» басылалар, – дип санала. Ильминский алфавитында 160 исемнән артык китап басыла, шул исәптән Изге язма, гыйбадәт китаплары, яшәеш турындагы һәм дини әдәбият тәрҗемәләре, шулай ук башлангыч мәктәпләр өчен дәреслекләр, гигиена һәм авыл хуҗалыгы буенча брошюралар, шигырь җыентыклары басыла. Ильминский алфавитында «Сугыш хәбәрләре», «Дус» газеталары чыга.

Совет чорында Ильминский алфавиты башлангыч мәктәпләрдә, Казан керәшен педагогика техникумында кулланылуын дәвам итә, 1918–1929 елларда 90 нан артык исемдә китаплар бастырыла: дәреслекләр, В.И.Ленин, И.В.Сталин әсәрләренең тәрҗемәләре, коммунистик агитация һәм фәнни-популяр әдәбият, шигырьләр, пьесалар.

1930 елда бердәм татар алфавиты буларак яңалиф кертелү белән Ильминский алфавиты кулланыштан чыга.

1990 еллар башыннан Рус Православие чиркәве һәм Библия җәмгыяте революциягә кадәрге китапларны яңадан бастыруда һәм шулай ук Изге Язманың, гыйбадәт китапларының яңа тәрҗемәләрендә Ильминский алфавитын кабат кулланышка кертә. Ильминский алфавиты шулай ук керәшен-татар иҗтимагый оешмаларының басмаларында кулланыла.

Автор — Е.В.Липаков